تاریخچه بهورزی درایران 

نقش حیاتی و ‌مهم بهورزان در ارتقای خدمات بهداشتی درمانی اولیه و برآورده‌کردن نیازهای بهداشتی جامعه کاملاً اثبات شده است. در حال حاضر واگذاری‌کارها و مسئولیت‌ها به بهورزان مورد توجه جهانی قرار گرفته است ،به طوریکه نام بهورزان نه تنها در ایران بلکه در همه کشورهای منطقه مورد توجه است، حتی در ایالات می‌سی‌سی‌پی امریکا 3 خانه بهداشت با همین الگوی تربیت بهورز توسط بنیانگذاران شبکه در ایران، تأسیس شده که نتایج بسیارخوبی درکاهش مرگ و میر و بیماریهای منطقه داشته است. لذا امروزه نام بهورزیک برند جهانی برای نظام سلامت کشور محسوب می شود.   

طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، یک بهورز ایرانی ‌کارمند تمام وقت سیستم بهداشت است‌ که ازجامعه‌ و محل زندگی خود به‌صورت بومی انتخاب و ‌درخانه بهداشت روستای محل تولد خود کار می‌کند. خانه‌بهداشت روستایی مهم‌ترین‌ امکانات محیطی بهداشتی ‌نواحی روستایی ایران است . سازمان جهانی بهداشت هم چنین نام بهورز را با نام ایرانی که از واژه‌های beh (خوب) و varz (مهارت) تشکیل شده به رسمیت شناخته و آن را "افراد بومی روستا و از کارکنان محلی آموزش‌دیده که مراقبت‌های اولیه بهداشتی را به جامعه روستایی ایران ارائه می‌دهند"و به‌عنوان"شاهکار باور‌نکردنی" تعریف کرده‌است. تربیت و بکارگیری بهورز  و نام بهورز منحصر به کشورایران است ودر هیچیک از کشور های دنیا تربیت نیروی غیر پزشک با چنین شیوه پذیرش، استخدام، آموزش و شرح وظایف وجود ندارد .به دلیل موفقیت های ویژه این طرح در کاهش مرگ و میر مادران وکودکان، بیماریهای واگیردار و افزایش امید به زندگی اقشار جامعه روستایی، نام بهورز  به عنوان یک برند جهانی مطرح شده است.

نام بهورز منحصر به کشور ایران است و در کشورهای دیگر مشابه آن به اشکال ذیل وجود دارد:

♦  در برزیل همنام بهورز، کارکنان بهداشتی تعریف شده‌اند که دوره‌ 8 هفته‌ای در بخش‎های مراقبتی، پیشگیری ‌و 4 هفته‌ کارآموزی را می‌گذرانند.

♦  در تایلند ‌کارکنان طی هفت روز مفاهیم PHC، (کمکها واقدامات اولیه بهداشتی )، پیشگیری از بیماری،کارهای مراقبتی اولیه را فراگرفته وکارآموزی به مدت 15روز انجام می‌دهند.

♦  در بنگلادش، بوتان و نپال، داوطلبان سلامت در‌حال پوشش‌دهی کامل برنامه‌های سلامت، هستند. آنها پس از آموزش، ارتباط بین مراکز بهداشتی و جامعه را برقرار می‌نمایند.

♦  12شهریور سالروز افتتاح اولین خانه بهداشت ایران درروستای حیدرلو (سال١٣٥٢) از استان آذربایجان غربی، بعنوان نماد اجرای مراقبت های اولیه بهداشتی درمانی (PHC) درکشوررسمیت یافت و این خانه بهداشت ثبت ملی گردید، و به نام "روز بهورز" نامیده شد. 

♦  بهورز در مفهوم، شخصیتی اجتماعی،عمل گرا، برخاسته ازدرون مردم، همراه با مردم در ارتقای سلامت جامعه می باشد. که پایه و اساس رویکرد او، اهتمام وتعهد به سلامت مردم است .

نام او برگرفته از معانی زیبای زیر می باشد:

   بهـورز یعنی :

ب – بهزیستن 

هـ - هدایت

و - وفاداری

ر - راز داری

ز - زیبایی

سخنرانی بنیانگذار سیستم شبکه جناب آقای دکتر حسین ملک افضلی در همایش تجارب برتر بهورزان دانشگاه علوم پزشکی کاشان:

به دلیل موفقیتهای ویژه این طرح در کاهش مرگ و میر مادران، کودکان، بیماریهای واگیر و غیرواگیر و افزایش امید به زندگی، نام بهورز به عنوان یک برند جهانی مطرح شده است. این مدل اندیشمندانه الگوی یک مدل موفق در دنیاست که پس از گذشت 40 سال از راه اندازی سیستم شبکه هنوز به خوبی پاسخگوی نیازهای سلامت جامعه روستایی به خصوص در پاندمی کووید-19 بوده و به حق شاهد عملکرد بسیار خوب آنها در زمینه ی بیماریابی، پیگیری بیماران ،پوشش واکسیناسیون و کاهش بیماران بستری در بیمارستان بودیم که برای مملکت افتخار آفرین بوده است.

ما بهترین مدل ارائه خدمات را به دنیا ارائه کردیم هیچ نقصی ندارد40 سال تجربه این را نشان داده، قدر این مدل را باید بدانیم. چون درهم آمیخته شده خیلی جامع و کامل و قابل قبول برای مردم است. این مدل، مدل اندیشمندانه ای است و بهورزان الگوی یک مدل موفق در دنیا هستند و بهورز ایرانی یک ترمینولوژی بین المللی است. اگر در google کلمه بهورز را Search کنید ، همین تعریف را دارد. پس کار بهورزان خیلی برای مملکت افتخار آفرین بوده است."

 بهورزان در مراکز آموزش بهورزی به مدت دوسال به صورت شبانه روزی زیر نظر مربیان این مراکز ، مهارتهای لازم را مبتنی بر شرح وظایف مورد انتظار سیستم بهداشتی می‌‎آموزند و برای ارائه خدمات بهداشتی اولیه در روستای محل زندگی خود  پرورش می یابند. بهورزان به‌عنوان مسئول سلامت مردم و مدیر‌ خانه‌بهداشت همانند سایرکارکنان بهداشتی برای دست‎یابی به اهداف کاری خود نیازمند برنامه و هدف هستند تا خود، براساس نیاز و اهداف جامعه برنامه‌ریزی نموده و جامعه را به‎سوی سلامت هدایت نمایند.

لذا اولین مراکز آموزش بهورزی ازسالهای 63تا 65 راه اندازی شدند.تا با تلاش مستمر و ایثار مربیان مخلص و متعهد بتواند بهورزان ماهر ،توانمند وعاشق مردم محروم روستایی را تربیت کند.ومفهوم کامل عشق و ایثار را به آنان بیاموزد. تاکنون وظیفه خطیر تربیت بهورز برعهده مراکز آموزش بهورزی بوده است که بعنوان قلب تپنده و مینیاتورنظام شبکه های بهداشتی درمانی، همواره کانون اصلی برنامه ریزی مدیریت سلامت شهرستان، مورد احترام وتوجه برنامه ریزان نظام سلامت کشوربوده است، زیرا این مراکز جامع ترین روش آموزشی و تکنولوژی گرانسنگی در رویکرد یادگیری عمیق برپایه شناخت و تکنیک حل مسئله دارند، که مبتنی برشرح وظایف و مهارت آموزی است. این روش یادگیری همراه با تغییرنگرش و باور بهورزان بوده تا بتوانند از آموخته های خود برای سلامت مردم استفاده نمایند، هم چنین حضوربهورزان در این مراکز به صورت شبانه روزی، موجب برنامه ریزی بهتر برای تربیت آنها در جهت کسب مهارتهای ارتباطی، اخلاقی ،اخلاق حرفه ای و افزایش توانمندی آنها در کسب هوش اخلاقی بوده است. به همین لحاظ همواره شاهد عشق و دلسوزی آنها به خدمت خالصانه به مردم بوده ایم.

هم چنین برنامه آموزش بهورزی درمراکز آموزش بهورزی  ایران ، یک بخش کلیدی ومهم از سیستم بهداشت اولیه در ایران یا PHC بوده است. مشخصه خاص این نوع آموزش توجه عمیق به یادگیری در حیطه  مهارت آموزی و آموزش مبتنی برشرح وظایف و نیازهای بهداشتی جامعه وهوش اخلاقی است که کمتر در تحصیلات دانشگاهی دیده می شود.

جوانپرست و همکاران (2012) درمطالعه خود با عنوان"بررسی تجربه آموزش بهورزی در ایران به روش کیفی" با 91 بهورز از 18استان‌کشور مصاحبه نمود و با تحلیل محتوا نشان داد آموزش دو ساله بهورزان مبتنی برشرح وظایف،‌ تنوع و پیچیدگی زیادی در کارهای آن‌ها ایجاد نموده، هم چنین نتایج نشان داد که سیستم آموزش ‌بهورزی در ایران‌ تجربه بسیارخوب و با ارزشی است برای کشورهایی‌که مدل‌های بهورزی را می‌خواهند پایه‌گذاری‌ نمایند.

اجرای سیاستهای تقدم پیشگیری بر درمان وعدالت در سلامت میسر نمی شود مگر با بسط خدمات بهداشتی درمانی به محل کار و زندگی محروم ترین مردم جامعه و امروزه مراکز آموزش بهورزی مفتخرند که با بهره مند کردن خانه های بهداشت از بهورزان متبحر و متعهد در راستای تحقق اهداف نظام سلامت کشور گامی مهم برداشته اند.

تاریخچه تربیت بهورز درنظام سلامت کشور  ایران:

سازمان جهانی بهداشت مراقبتهای بهداشتی اولیه (PHC) را این چنین تعریف می‌کند:

PHC، مراقبتهای اصلی در زمینه بهداشت است که باید برای همه افراد و خانواده ها قابل دسترس باشد. این خدمات بخش اساسی نظام بهداشتی و توسعه اقتصادی اجتماعی کشور است. مراقبتهای بهداشتی اولیه اولین سطح تماس فرد، خانواده و جامعه با نظام بهداشتی کشور بوده و خدمات را تا حد ممکن به جایی که مردم در آن کار و زندگی می کنند می برد. وبا اهداف زیر کشورها را برای رسیدن به سلامت برای همه هدایت نمود.

لذا کنفرانس آلما آتا که در سال1978  تشکیل و روش دستیابی به سلامت برای همه، مراقبت های بهداشتی اولیه(Primary Health Care- PHC)  معرفی شد. درماه می سال 1979 استراتژی جهانی سلامت برای همه مورد تصویب قرار گرفت و نمایندگان کشورهای عضو پذیرفتند که استراتژی های کشوری سلامت برای همه را بر اساس مراقبت های اولیه بهداشتی تدوین و با اهداف زیر به مرحله عمل درآوردند:

برخورداری تمام جمعیت از مراقبتهای اولیه بهداشتی شامل:

الف) آب سالم در منزل یا در فاصله 15 دقیقه پیاده روی

ب) واکسیناسیون کودکان علیه 6 بیماری شامل کزاز، دیفتری، سیاه سرفه، سرخک، فلج اطفال، سل

ج)  دسترسی به مراقبتهای بهداشتی درمانی در محل شامل دسترسی به حداقل 20 قلم داروی اساسی با حداکثر فاصله یک ساعت پیاده روی یا وسیله نقلیه

د) دسترسی به کارکنان آموزش دیده برای مراقبتهای زنان باردار، زایمان و کودکان

    تغذیه مناسب کودکان به نحوی که:

الف) وزن حداقل 90% نوزادان در بدو تولد بیشتر از 2500گرم باشد

ب) حداقل 90% اطفال وزن مناسب برای سن داشته باشند

♦ کاهش IMR به کمتر از 50 در هزار تولد

 Infant Mortality Rate ♦میزان مرگ شیرخواران (زیر یک ساله ها)

♦ افزایش امید به زندگی در بدو تولد به بیشتر از 60 سال

♦ رساندن باسوادی به بیش از 70% مردان و زنان بزرگسال

در راستای آگاهی بر نیاز های بهداشتی و درمانی مردم و به خصوص ساکنین روستاها ویافتن مشکلات اساسی آنها، از سال 1350 طرحهای گوناگونی در گوشه و کنار کشور به اجرا در آمد که در زیر به عمده ترین آنها اشاره می گردد :

از سال 1319 هجری شمسی تا سال 1351  چندین تجربه با عناوین طرح تربیت بهدار ، طرح سپاه بهداشت ، طرح تربیت بهدار روستا ، طرح سلسه و طرح رضاییه به اجرا گذاشته شد .

طرح تربیت بهداشتیار سازمان خدمات اجتماعی در فارس ( بهداشتیاران عشایر ) و شمیران ( دانشکده علوم تندرستی ).

طرح مشترک سازمان برنامه و سازمان خدمات اجتماعی در الشتر لرستان ( مردم یار با وظایف تلفیقی بهداشت ، درمان ، سواد آموزی و عمران )

طرح تربیت بهورز : در کوار فارس تحت سرپرستی و اجرای بخش پزشکی اجتماعی دانشکده پزشکی شیراز (علوم بهداشتی )به کمک مرکز تحقیقات توسعه بین المللی کانادا که شباهت هایی با طرح قبلی داشت ولی مستقلا و بدون نظارت وزارت بهداری به اجرا در آمده بود . این برنامه که بعدا توام با برنامه تربیت بهداران روستایی در مرو دشت اجرا گردید پس از چند دوره و آموزش حدود پنجاه نفر و استقرار آنها در روستاهای بخش کوار فارس تعطیل شدولی نتایج آن زمینه بحث های فراوانی را در زمینه تربیت رده های کمکی فراهم آورد .

پس از اعلام سیاستهای اساسی و خط مشی های کلی و نگاه به راههای طی شده در گذشته ، تدوین مجموعه ای که بتواند به اجرا و استقرار نظام در کشور کمک کند مورد توجه قرار گرفت که در این میان می توان به کتاب ارزشمند "شبکه بهداشت و درمان شهرستان " که توسط استاد بزرگ عرصه بهداشت و درمان مرحوم دکتر سیروس پیله رودی  و همکارانشان گرد آوری گردیده است اشاره نمود که در این مجموعه  ابتدا با تجزیه برنامه ها به فعالیتها و وظایف و تعیین سهمی که هر واحد اجرایی در قبال یک برنامه به عهده دارد.

از این میان این طرح ها ،طرح تحقیقاتی « نحوه توسعه خدمات پزشکی و بهداشتی در ایران معروف به طرح رضائیه که بطور مشترک توسط سازمان جهانی بهداشت و دانشکده بهداشت و وزرات بهداری در روستایی چنقرالوی پل در رضائیه ( ارومیه فعلی) استان آذربایجان غربی در سال 1351 به اجرا در آمد  بطور رسمی به عنوان شیوه اصلی گسترش خدمات بهداشتی درمانی پذیرفته شد. در این طرح ارائه خدمات اولیه بهداشتی و درمانی به عهده عوامل کمکی ( بهداشتیار و بهورز) نهاده شده بود که در روستاهای آذربایجان غربی مستقر بودند . راهبرد اصلی این طرح، تربیت و بکارگیری عوامل غیرپزشک برای ارائه مراقبت های اولیه بهداشتی بود واحدهای ارایه کننده این خدمات را خانه بهداشت، کارکنان زن را بهورز و کارکنان مرد را بهداشت یار می نامیدند. هر بهداشتیار یا بهورز که از میان افراد کم سواد انتخاب شده بود طی دوره آموزش منظم و برنامه ای منسجم اصول مراقبتهای اولیه بهداشتی و درمانی را فرا می گرفت و برای جمعیتی 2500 تا 3000 نفره که در سه یا چهار روستا سکونت داشتند ارائه می نمود . این افراد در یک سیستم شبکه ای کار می کردند که اولین سطح بعد از خانه بهداشت (محل استقرار بهداشتیار ) مرکز بهداشتی – درمانی روستایی قرار داشت و پس از آن در صورت لزوم بیماران به مراکز مجهز تر شهری ارجاع می گردیدند .نظارت مستمر از نظر آموزش ، اجرای خدمات بهداشتی و درمانی از سوی ادارات بهداری شهرستانها، تیم های تحقیقاتی دانشکده بهداشت تهران و مشاورین سازمان بهداشت جهانی اعمال می گردید . این طرح در مقایسه با سایر طرحها اساسی تر ، مداوم تر و دارای نتایج بهتری بود و طرحهایی که بعدها برای شبکه ای کردن سیستم ارائه خدمات در ایران ارائه گردید بر اساس تجربیات به دست آمده از این برنامه بود .

در سال 1356 فقط یک سال قبل از انقلاب، وزارت بهداری، از میان طرح هایی که به اجرا در آمده بود بطور رسمی، طرح رضائیه را بعنوان شیوه اصلی گسترش خدمات بهداشتی درمانی پذیرفت و تلاش خود را برای اجرای گسترده تر طرح در سراسر کشور بکار بست.در تابستان 1359 مرحوم دکتر سیروس پیله رودی، واحدهای فعال طرح رضائیه را  از نزدیک بررسی نمودند و پس ازرفع اشکالات آن نسبت به تدوین طرح های گسترش شبکه های بهداشتی درمانی اقدام گردید.

اکنون نام یکی از روستاهای این استان به عنوان اولین خانه بهداشت بنام حیدرلو (وابسته به مرکز بهداشتی درمانی چونقرالوی پل) در سند سازمان جهانی بهداشت در سال 1352 ثبت گردیده است.

 سپس در سال 1363 وزارت بهداشت دست به تحقیقی گسترده زد که به روشنــی نشان می داد که بیش از چهل درصد از مرگ های کشور در پنج سال اول حیات کودکان اتفاق می افتد. و در واقع هر سال بیش از نیمی از کودکان ایرانی قربانی حوادث و بیماری های ساده ای هستند که مبارزه با آن ها ساده و عمدتا محتاج شناخت راه اصولی، آموزش خانواده ها و تربیت نیروهای ساده ای است که قادر به ارتباط نزدیک با اکثر مردم و آموزش آنان باشند و این سرآغاز تلاش در مسیر راه اندازی شبکه های بهداشتی درمانی و در نخستین گام گسترش واحدهایی به نام خانه بهداشت در پهنه روستاهای کشور و تربیت نیروهای اصیل و برجسته روستایی به نام بهورز شد. تعداد بهورزان ودر حال حاضر بیش از 35000بهورز و 22000خانه بهداشت در سراسر کشور به فعالیت می پردازند.

این برنامه با بکارگیری افرادی به نام بهورز که منادیان بهتر زیستن در روستاها می باشند موجب افزایش امید به زندگی اقشار جامعه روستایی بهورزان گردید.و سابقه آنان در نظام سلامت کشور به سال‌های ابتدای پیروزی انقلاب باز می گردد . با توجه به نیازهای آن روز کشور و کمبود نیروی انسانی و با مقدم شمردن نظام پیشگیری نسبت به درمان، شبکه‌های بهداشتی کشور  و با رویکرد توسعه عدالت اجتماعی پایه‌گذاری گردید. به اعتقاد بیشتر منتقدان و دست‌اندرکاران حوزه سلامت کشور، حضور بهورز به عنوان خط اول بهداشت به خصوص در مناطق محروم و روستایی، یکی از مهم‌ترین فعالیت‌ها و دستاوردهای کشور در حوزه بهداشت و درمان بوده است. در حاضر بهورزان بیش از 70 برنامه اجرایی ابلاغی از سوی وزارت را انجام میدهند.

مرکز آموزش بهورزی کاشان نیز از سال 1365 فعالیت خود را شروع و تا کنون 14دوره جذب و تربیت بهورز  را با موفقیت اجرا نموده است.